Göktürk kağanları listesi ( dogu kaganları )

[KÖKBÖRİ]

Gök Türk kağanlıklarını yöneten kişilerin listesini hazırladım. Unvanların hepsini yazmadım, yalnızca en çok kullandıklarını ya da literatürde en çok bilinen biçimlerini yeğledim. Ayrıca Türkçe biçimi şimdilik bilinmeyen ve yalnızca Çincesi bilinen unvanlarda da Eski Türkçe Ḳaġan yerine günümüz Türkiye Türkçesi'ndeki biçimi Kağan'ı kullandım. Çince yazarken hem yeni Pinyin hem de eski Wade-Giles çevriyazı sistemine uygun biçimleri yazdım, vurgularını bulamadığım heceleri vurgusuz yazmak zorunda kaldım. Karakter olarak Klâsik Çince karakterleri kullandım ama okunuşlarının yazımında kullanılan program bende olmadığı ve şu anda onların eski okunuşlarının hepsine ulaşamadığım için günümüz Çincesi’ndeki okunuşları kullanmak zorunda kaldım. Sogdça adların okunuşlarını tam bilmediğim için onları çevriyazı biçimleriyle bıraktım.

(Çince yazılışları görmek için İnternet Explorer kullanınız.)

Doğu Kağanları:

1 ) Bumın İl Ḳaġan:
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 551-552.
Adı: Türkçe Bumın ya da Tümen, Çince'de Tŭmèn (T’u-men) 土門.
Unvanları: Türkçe Bumın İl Ḳaġan (yazıtlarda Bumın Ḳaġan), Sogdça’da βwmyn γ'γ'n ve Çince'de Tŭmèn Yīlì Kĕhàn (T’u-men Yi-li K’o-han) 土門伊利可汗.

2 ) Yĭxījì Kağan:
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 552-553.
Adı: Türkçe Ḳara, Çince'de Kēluó (K’o-lo) 科羅.
Unvânı: Çince'de Yĭxījì Kĕhàn (Yi-hsi-chi K’o-han) 乙息記可汗.

3 ) Mùgān Kağan:
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 553-572.
Kağan olmadan önceki unvânı: Çince'de Yāndū Sìjīn (Yen-tu Ssu-chin) 燕都俟斤 (Sìjīn 俟斤 = İrkin/Erkin).
Kağanlık unvânı: Eğer Mugan Türkçe ise Eski Türkçe’de sözcükler M ile başlamadığı için Buḳan Ḳaġan olması gerekir ancak Türkçe’de Buḳan diye bir sözcük ya da adın varlığı bilinmiyor (ancak Kırım’a saldıran Gök Türk komutanının adı Yunanca kaynaklarda Boukhanos Βουχανος olarak geçiyor); Sogdça'da Mwγ'n γ'γ'n, Çince’de Mùgān Kĕhàn (Mu-kan K’o-han) 木杆可汗.

4 ) Tapar/Taspar Ḳaġan:
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 572-581.
Adı: Türkçe’de Tapar ve Sogdça’da T’sp’r (Taspar).
Unvânı: Sogdça’da T’sp’r γ'γ'n ve Çince’de Ta/Tuóbō Kěhàn (T’o-bo K’o-han) 佗鉢可汗.

5 ) Ānluó Kağan:
Kağanlık Yaptığı Yıl: 581.
Adı ve Unvânı: Adı Çince’de Ānluó (An-lo) 菴羅 olmasına karşılık kağanlık unvânı alıp almadığı bilinmemektedir.

(İç Savaş, devlet birkaç yönetici arasında bölünür, Nevêr tarafından birleştirilir)

6 ) Işbara Ḳaġan:
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 582-587.
Adı: Sogdça Nw’’r (Nevêr/Ñevar/Nivar), Çince’de Shètú (She-t’u) / Niètú (Nie-t’u) 攝圖.
Unvânı: Türkçe’de Işbara Ḳaġan, Sogdça’da Nw’’r γ'γ'n ve Çince’de Ĕrfú Kěhàn (Er-fu K’o-han) 爾伏可汗 ile Shābōlüè Kěhàn (Sha-po-lüe K’o-han) 沙鉢略可汗.

7 ) Baġa Ḳaġan:
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 587-588.
Kağanlık öncesi adı ve unvânı: Türkçe’de bir olasılıkla Çulluġ, Çince’de Yèhù Chŭluóhòu (Ye-hu Ch’u-lo-hou) 葉護處羅侯 (Yèhù 葉護 = Yabġu).
Unvânı: Türkçe Baġa Ḳaġan, Çince’de Mòhè Kěhàn (Mo-ho K’o-han) 莫賀可汗.

8 ) Dūlán Kağan:
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 588-600.
Adı: Çince’de Yōngyúlǘ (Yung-yü-lü) 雍虞閭.
Unvânı: Çince’de Dū/Dōulán Kěhàn (Tu/Tou-lan K’o-han) 都蘭可汗.

9 ) Qĭmín Kağan:
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 600-609.
Adı: Çince’de Tūlì (T’u-li) 突利.
Unvânı: Çince’de Yīlìdou Qĭmín Kěhàn (Yi-li-tou Ch’i-min K’o-han) 伊利(?)啟民可汗.

10 ) Shĭbì Kağan:
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 609-619.
Adı: Çince’de Duōjíshì/Doují (Tuo-chi-shih/Tou-chi) 咄吉世.
Unvânı: Çince’de Shĭbì Kěhàn (Shih-pi K’o-han) 始畢可汗.

11 ) Tūlì Kağan:
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 619-621.
Adı: Türkçe’de bir olasılıkla Çulluġ, Çince’de Chŭluóhòu (Ch’u-lo-hou) 處羅侯.
Unvânı: Türkçe’de Yabġu Ḳaġan, Çince’de Tūlì Kěhàn (T’u-li K’o-han) 突利可汗 ve Yèhù Kěhàn (Ye-hu K’o-han) 葉護可汗.

12 ) İllig Ḳaġan:
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 621-630.
Adı: Çince’de Duōbì (To-bi) 咄苾.
Unvânı: Türkçe’de İl/İllig Ḳaġan ve Çince’de Xié/Jiélì Kěhàn (Hsieh/Chieh-li K’o-han) 頡利可汗.

(630’da, Táng [T’ang] 唐 Sülâlesi Doğu Kağanlığı’nı yıkar)

13 ) Dabu Kağan (âsî):
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 630-638.
Unvânı: Çince’de Dabu Kěhàn (Ta-pu K’o-han) (?)(?)可汗.

14 ) Yugu Şad:
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 638-639.
Unvânı: Çince’de Yugu Shè (Yü-ku She) (?)(?)殺.

15 ) Yiminishusilipi Kağan:
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 641-643. Çin’e yerleştirilen Gök Türkler’in başına Táng (T’ang) 唐Sülâlesi’nce getirilmiştir.
Adı: Çince’de Simo (Ssu-mo) (?)(?).
Unvânı: Çince’de Yiminishusilipi Kěhàn (Yi-mi-ni-shu-ssu-li-p’i K’o-han) (?)(?)(?)(?)(?)(?)(?)可汗.

16 ) Yizhu Chebi Kağan (âsî):
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 638/639-648/650.
Adı: Çince’de Hubo (Hu-po) (?)(?).
Unvanları: Önce Çince’de Chebi (Ch’e-pi) (?)(?) iken sonradan Çince’de Yizhu Chebi Kěhàn (Yi-chu Ch’e-pi K’o-han) (?)(?)(?)(?)可汗 olarak geçen unvânı aldı.

17 ) Āshǐnà Nizek Beg Kağan (âsî):
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 679-680.
Adı: Sogdça-Türkçe Nizek Beg olabilir, Çince’de Āshǐnà Níshúfú (A-shih-na Ni-shu-fu) 阿史那泥熟匐. Sogdça Nîzek adının Çince’deki biçimi Níshú’dur (Ni-shu) 泥熟; Fú 匐 ise Türkçe Beg için kullanılmış olabilir.

18 ) Āshǐnà Fúniàn Kağan (âsî):
Kağanlık Yaptığı Yıl: 681.
Adı: Çince’de Āshǐnà Fúniàn (A-shih-na Fu-nien) 阿史那伏念.

19 ) İltiriş Ḳaġan:
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 682-691.
Adı: Türkçe Ḳutluġ, Çince’de Āshĭnà Gǔduōlù (A-shih-na Ku-do-lu) 阿史那骨咄祿.
Unvanları: Türkçe Ḳutluġ Ḳaġan ve İltiriş Ḳaġan, Çince’de Gǔduōlù Kěhàn (Ku-to-lu K’o-han) 骨咄祿可汗ve Xié/Jiédiēlìshī Kěhàn (Hsieh/Chieh-tie-li-shih K’o-han) 頡跌利施可汗.

20 ) Ḳapġan Ḳaġan:
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 691-716.
Kağanlıktan önceki unvânı: Türkçe Bögü ya da Beg Çor olduğuna ilişkin görüşler vardır, ben Beg Çor’u daha doğru buluyorum; Çince’de Mòchuò (Mo-ch’o) 默啜.
Unvanları: Türkçe Bögü Ḳaġan ve Ḳapġan Ḳaġan, Çince’de Mòchuò Kěhàn (Mo-ch’o K’o-han) 默啜可汗.

21 ) İnel Ḳaġan:
Kağanlık Yaptığı Yıl: 716.
Adı: Türkçe Bögü olabilir, Çince’de Fújù (Fu-chü) 匐俱.
Unvânı: Türkçe İnel Ḳaġan (bir görüşe göre İni İl-Ḳaġan, ancak ben İnel görüşünü destekliyorum), Çince’de Yíniè Kěhàn (Yi-nie K’o-han) 移涅可汗.

22 ) Bilge Ḳaġan:
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 716-734.
Adı: Çince’de Mòjílián (Mo-chi-lien) 默棘連.
Unvânı: Türkçe Bilge Ḳaġan, Çince’de Píjiā Kěhàn (P’i-chia K’o-han) 毗伽可汗.

23 ) Yīrán Kağan:
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 734-740.
Unvânı: Çince’de Yīrán Kěhàn (Yi-jan K’o-han) 伊然可汗.

24 ) Teŋri Ḳaġan:
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 740-741.
Unvânı: Türkçe Teŋri Ḳaġan, Çince’de Cheng/Dēnglì Kěhàn (Ch’eng/Teng-li K’o-han) 登利可汗.

25 ) (Adı ve unvânı bilinmiyor; Bilge Ḳaġan'ın oğullarından biri)

26 ) (Adı ve unvânı bilinmiyor; Bilge Ḳaġan'ın oğullarından biri)

27 ) Ḳutluġ Yabġu:
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 741-742.
Unvânı: Türkçe Ḳutluġ Yabġu, Çince’de Gǔduōlù Yèhù (Ku-to-lu Ye-hu) 骨咄祿葉護.

28 ) Ozmış Ḳaġan:
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 742-744.
Kağanlıktan Önceki Unvânı: Türkçe Ozmış Tigin.
Kağanlık Unvânı: Türkçe Ozmış Ḳaġan (bunu Özmiş diye okuyanlar varsa da yazıtlarda Ozmış olarak yazılmıştır), Çince’de Wūsūmĭshī Kěhàn (Wu-su-mi-shih K’o-han) 烏蘇米施可汗.

29 ) Báiméi Kağan:
Kağanlık Yaptığı Yıllar: 744-745.
Unvânı: Çince’de Báiméi Kěhàn (Pai-mei K’o-han) 白眉可汗 (Ak Kaşlı Kağan) olduğuna göre Türkçe’de Aḳḳaş Ḳaġan olabilir ancak elimizde yazılı bir belge yok.